ตโต ตสฺส ปุนปฺปุนํ นิทฺทายิตฺวา วุฏฺฐิตสฺส ยถาวุตฺเตน กเมน ปาทปริมชฺชนาทีนํ อสหเนน ปฏิปาฏิยา ปาทปริมชฺชกาทีนํ สนฺตชฺชนํ, เตสํ เตสญฺจ อปคมเนน ปุนปฺปุนํ โถกํ นิทฺทุปคมนํ วิย อิมสฺสาปิ ปุนปฺปุนํ ทุติยาทีหิ ฌาเนหิ วุฏฺฐิตสฺส ยถาวุตฺตโทสานํ วิจาราทีนํ อสหเนน ปฏิปาฏิยา วิจาราทิโทสทสฺสนํฯ เตสํ เตสญฺจ ปหานา ปุนปฺปุนํ อวิตกฺกอวิจารนิปฺปีติก ปหีนโสมนสฺสชฺฌานุปคมนํฯ

ตสฺส ปน สยนา วุฏฺฐาย รญฺโญ สนฺติกํ คตสฺส อิสฺสริยปฺปตฺติ วิย อิมสฺสาปิ ปญฺจมชฺฌานโต วุฏฺฐิตสฺส วิปสฺสนา มคฺคํ อุปคตสฺส อรหตฺตปฺปตฺติฯ

ตสฺส ปตฺติสฺสริยสฺส พหูนํ ชนานํ อวสฺสยภาโว วิย อิมสฺสาปิ อรหตฺตปฺปตฺตสฺส พหูนํ อวสฺสยภาโว เวทิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา หิ เอส อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ นาม โหตีติฯ

ปญฺจกนโย นิฏฺฐิโตฯ

เอตฺตาวตา จตุกฺกปญฺจกนยทฺวยเภโท สุทฺธิกนวโก นาม ปกาสิโต โหติฯ อตฺถโต ปเนส ปญฺจกนเย จตุกฺกนยสฺส ปวิฏฺฐตฺตา ฌานปญฺจโก เอวาติ เวทิตพฺโพฯ

ปฏิปทาจตุกฺกํ

[176-180] อิทานิ ยสฺมา เอตํ ฌานํ นาม ปฏิปทากเมน สิชฺฌติ, ตสฺมา ตสฺส ปฏิปทาเภทํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ทุกฺขา ปฏิปทา อสฺสาติ ทุกฺขปฏิปทํฯ ทนฺธา อภิญฺญา อสฺสาติ ทนฺธาภิญฺญํฯ อิติ ทุกฺขปฏิปทนฺติ วา ทนฺธาภิญฺญนฺติ วา ปถวีกสิณนฺติ วา ตีณิปิ ฌานสฺเสว นามานิฯ ทุกฺขปฏิปทํ ขิปฺปาภิญฺญนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ ปฐมสมนฺนาหารโต ปฏฺฐาย ยาว ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารํ อุปฺปชฺชติ ตาว ปวตฺตา ฌานภาวนา ‘ปฏิปทา’ติ วุจฺจติฯ อุปจารโต ปน ปฏฺฐาย ยาว อปฺปนา ตาว ปวตฺตา ปญฺญา ‘อภิญฺญา’ติ วุจฺจติฯ สา ปเนสา ปฏิปทา เอกจฺจสฺส ทุกฺขา โหติฯ นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺมสมุทาจารคหนตาย กิจฺฉา อสุขเสวนาติ อตฺโถฯ เอกจฺจสฺส ตทภาเวน สุขาฯ อภิญฺญาปิ เอกจฺจสฺส ทนฺธา โหติ, มนฺทา, อสีฆปฺปวตฺติฯ เอกจฺจสฺส ขิปฺปา อมนฺทา สีฆปฺปวตฺติฯ

ตสฺมา โย อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ , ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา นาม โหติฯ โย ปน วิกฺขมฺภิตกิเลโส อปฺปนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน องฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ โย ขิปฺปํ องฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ ตสฺส ขิปฺปาภิญฺญา นาม โหติฯ โย กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต สุเขน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, ตสฺส สุขา ปฏิปทา นาม โหติฯ

ตตฺถ ยานิ สปฺปายาสปฺปายานิ จ ปลิโพธุปจฺเฉทาทีนิ ปุพฺพกิจฺจานิ จ อปฺปนาโกสลฺลานิ จ วิสุทฺธิมคฺเค จิตฺตภาวนานิทฺเทเส นิทฺทิฏฺฐานิ, เตสุ โย อสปฺปายเสวี โหติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธา จ อภิญฺญา โหติฯ สปฺปายเสวิโน สุขา ปฏิปทา ขิปฺปา จ อภิญฺญาฯ โย ปน ปุพฺพภาเค อสปฺปายํ เสวิตฺวา อปรภาเค สปฺปายเสวี โหติ, ปุพฺพภาเค วา สปฺปายํ เสวิตฺวา อปรภาเค อสปฺปายเสวี, ตสฺส โวมิสฺสกตา เวทิตพฺพาฯ ตถา ปลิโพธุปจฺเฉทาทิกํ ปุพฺพกิจฺจํ อสมฺปาเทตฺวา ภาวนํ อนุยุตฺตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ, วิปริยาเยน สุขาฯ อปฺปนาโกสลฺลานิ ปน อสมฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธา อภิญฺญา โหติ, สมฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปาฯ

อปิจ ตณฺหาอวิชฺชาวเสน สมถวิปสฺสนากตาธิการวเสน จาปิ เอตาสํ ปเภโท เวทิตพฺโพฯ ตณฺหาภิภูตสฺส หิ ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ, อนภิภูตสฺส สุขาฯ อวิชฺชาภิภูตสฺส จ ทนฺธา อภิญฺญา โหติ, อนภิภูตสฺส ขิปฺปาฯ โย จ สมเถ อกตาธิกาโร ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ, กตาธิการสฺส สุขาฯ โย ปน วิปสฺสนาย อกตาธิกาโร โหติ, ตสฺส ทนฺธา อภิญฺญา โหติ, กตาธิการสฺส ขิปฺปาฯ

กิเลสินฺทฺริยวเสน จาปิ เอตาสํ ปเภโท เวทิตพฺโพฯ ติพฺพกิเลสสฺส หิ มุทินฺทฺริยสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ ทนฺธา จ อภิญฺญา, ติกฺขินฺทฺริยสฺส ปน ขิปฺปา อภิญฺญาฯ มนฺทกิเลสสฺส จ มุทินฺทฺริยสฺส สุขา ปฏิปทา โหติ ทนฺธา จ อภิญฺญา, ติกฺขินฺทฺริยสฺส ปน ขิปฺปา อภิญฺญาติฯ

อิติ อิมาสุ ปฏิปทาอภิญฺญาสุ โย ปุคฺคโล ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาย อภิญฺญาย ฌานํ ปาปุณาติ, ตสฺส ตํ ฌานํ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญนฺติ วุจฺจติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ ‘ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ ฐิติภาคินี ปญฺญา’ติ (วิภ. 799) เอวํ วุตฺตสติยา วา ตํตํฌานนิกนฺติยา วา วิกฺขมฺภเน ปฏิปทา, ตํตํฌานุปจารปฺปตฺตสฺส อปฺปนาย ปริวาเส อภิญฺญา จ เวทิตพฺพาฯ อาคมนวเสนาปิ จ ปฏิปทา อภิญฺญา โหนฺติเยวฯ ทุกฺขปฏิปทญฺหิ ทนฺธาภิญฺญํ ปฐมชฺฌานํ ปตฺวา ปวตฺตํ ทุติยมฺปิ ตาทิสเมว โหติฯ ตติยจตุตฺเถสุปิ เอเสว นโยฯ ยถา จ จตุกฺกนเย เอวํ ปญฺจกนเยปิ ปฏิปทาวเสน จตุธา เภโท เวทิตพฺโพฯ อิติ ปฏิปทาวเสนปิ จตฺตาโร นวกา วุตฺตา โหนฺติฯ เตสุ ปาฐโต ฉตฺติํส จิตฺตานิ, อตฺถโต ปน ปญฺจกนเย จตุกฺกนยสฺส ปวิฏฺฐตฺตา วีสติเมว ภวนฺตีติฯ

ปฏิปทาจตุกฺกํฯ

อารมฺมณจตุกฺกํ

[181] อิทานิ ยสฺมา เอตํ ฌานํ นาม ยถา ปฏิปทาเภเทน เอวํ อารมฺมณเภเทนาปิ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตสฺมาสฺส ตํ ปเภทํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปริตฺตํ ปริตฺตารมฺมณนฺติอาทีสุ ยํ อปฺปคุณํ โหติ, อุปริชฺฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, อิทํ ปริตฺตํ นามฯ ยํ ปน อวฑฺฒิเต สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา อารมฺมเณ ปวตฺตํ, ตํ ปริตฺตํ อารมฺมณํ อสฺสาติ ปริตฺตารมฺมณํฯ ยํ ปคุณํ สุภาวิตํ อุปริชฺฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ, อิทํ อปฺปมาณํ นามฯ ยํ วิปุเล อารมฺมเณ ปวตฺตํ ตํ วุฑฺฒิปฺปมาณตฺตา อปฺปมาณํ อารมฺมณํ อสฺสาติ อปฺปมาณารมฺมณํฯ วุตฺตลกฺขณโวมิสฺสกตาย ปน โวมิสฺสกนโย เวทิตพฺโพฯ อิติ อารมฺมณวเสนปิ จตฺตาโร นวกา วุตฺตา โหนฺติฯ จิตฺตคณนาเปตฺถ ปุริมสทิสา เอวาติฯ

อารมฺมณจตุกฺกํฯ